“ไร่หมุนเวียน ตลาดบนดอย” อิ่มอร่อยทุกฤดูกาล

ฤดูฝนต้นเดือนสิงหาคม เป็นช่วงเวลาที่ผลผลิตในไร่หมุนเวียนของกลุ่มชาติพันธุ์กะเหรี่ยงเริ่มผลิดอกออกผลให้ได้เก็บกิน

ระบบเกษตรที่ปลูกพืชหลากหลาย ไม่น้อยกว่า 120 สายพันธุ์ “ไร่หมุนเวียน“ จึงเปรียบเสมือนตลาดบนดอยของชาวกะเหรี่ยง ที่มีพืชอาหารให้ได้เก็บกินตลอดทั้งปีโดยไม่ต้องซื้อ พืชผักบางชนิด ก็มีรสชาติและกลิ่นเป็นเอกลักษณ์ หาซื้อไม่ได้ตามท้องตลาด เพราะมีแค่เฉพาะในไร่หมุนเวียน

TheActive พาไปสำรวจไร่หมุนเวียนของชาวกะเหรี่ยงปกาเกอะญอ และกะเหรี่ยงโปว์ ถือเป็นตลาดบนดอย ที่มีพืชอาหารหลากหลายอิ่มอร่อยในทุกฤดู

ภาพ | วาสนา ไซประเสริฐ / ณพงษ์ สีสด
เรื่อง | ทัศนีย์ ประกอบบุญ
ฤดูฝนชุ่มฉ่ำในเดือนสิงหาคม บรรยากาศในไร่หมุนเวียนของชาวกะเหรี่ยงปกาเกอะญอ ที่ ต.ห้วยปูลิง อ.เมือง จ.แม่ฮ่องสอน เวลานี้ จะเห็นการร่วมแรงร่วมใจดายหญ้ากำจัดวัชพืชที่ขึ้นมารบกวนพืชพันธุ์ต่าง ๆ ที่เริ่มผลิดอกออกผลให้ได้เก็บกิน สะท้อนการดำรงวิถีดั้งเดิม ที่ไม่พึ่งพาปัจจัยภายนอก อย่างสารเคมีกำจัดวัชพืช
ระหว่างดายหญ้า มีเวลาพอได้สำรวจและเก็บพืชผักต่าง ๆ ในไร่หมุนเวียน ตอนนี้มีพืชอาหารหลากหลาย เช่น ข้าวโพด  มะเขือ พริก ให้ได้เก็บกลับไปทำอาหาร
ใกล้ ๆ กับไร่หมุนเวียนแปลงนี้ มีป่าล้อมรอบ แต่ที่สังเกต ส่วนใหญ่เป็นต้นไม้พุ่มเล็กที่เริ่มแตกกิ่งก้านใบ ชาวปกาเกอะญอที่นี่บอกว่า ตรงนี้เป็นไร่ซากหรือไร่เหล่า คือพื้นที่ซึ่งเคยทำไร่หมุนเวียนเมื่อปีที่แล้ว แต่ปีนี้ จะปล่อยทิ้งไว้ให้ธรรมชาติได้ฟื้นตัว ต้นไม้ที่ถูกตัดฟันตอนทำไร่ปีที่แล้ว จึงแตกใบแตกกิ่งก้านเริ่มโตอย่างที่เห็น และต้องพักฟื้นไร่เหล่าไว้ไม่น้อยกว่า 7-12 ปี จึงจะกลับมาทำไร่หมุนเวียนใหม่ จึงสะท้อนว่าระบบเกษตรนี้ หมุนเวียนรักษาและใช้ประโยชน์ที่ไม่มีวันหมด ที่สำคัญในไร่เหล่า ยังมีพืชผักจากการทำไร่ในปีที่ผ่านมาให้ได้เก็บกิน เช่น พริก มะเขือต่าง ๆ เป็นทั้งอาหารของผู้คนที่นี่และสัตว์ป่า
ที่ถืออยู่คือผักอะไรคะ? สิ้นเสียงคำถาม ชาวปกาเกอะญอคนนี้ยิ้มกว้าง ก่อนตอบว่า “ห่อวอ” มีลำต้นและใบ คล้ายกับกะเพราและใบแมงลัก แต่ห่อวอมีกลิ่นหอมเฉพาะที่เป็นเอกลักษณ์ ทำได้หลายเมนู มักนำไปใส่ต้มหรือแกง รวมถึงตำน้ำพริก ส่วนลูกหลานชาวปกาเกอะญอบอกว่า เมื่อจำเป็นต้องไปอยู่ต่างถิ่น เช่น เรียน หรือทำงาน จะต้องนำใบห่อวอไปด้วย เพราะผักชนิดนี้หาซื้อไม่ได้ตามท้องตลาด กลิ่นเฉพาะของห่อวอทำให้รู้สึกอบอุ่นคิดถึงบ้าน
ส่วนเจ้าผลกลม ๆ ลักษณะคล้ายบวบเล็ก ๆ เรียกว่า "ชิโพเด" หรือมะนอย เป็นพืชอาหารอีกชนิดที่มีเฉพาะในไร่หมุนเวียน สะท้อนการเก็บรักษาเมล็ดพันธุ์พืช รักษาวิถีดั้งเดิม เพื่อความมั่นคงทางอาหารที่หลากหลาย
น้ำพริกชิโพเดห่อวอ อีกหนึ่งเมนูที่ทำกินกันแทบทุกบ้าน  นำผักต่าง ๆ ที่เก็บมาได้ ลวกจิ้มกินกับน้ำพริกเข้ากันดี ที่สำคัญมีกลิ่นหอมเฉพาะจากใบห่อวอ
ถัดจากนี้อีกประมาณ 2 เดือน ราว ๆ ต้นเดือนตุลาคม ถือเป็นช่วงที่ผลผลิตเติบโตให้ได้เก็บกินมากที่สุด เห็นถึงความสมบูรณ์และความมั่นคงทางอาหารในไร่หมุนเวียนของชาวปกาเกอะญอ
"กิ๊ฟ" หญิงสาวชาวปากเกอะญอ หมู่บ้านโปกกะโหล้ง อ.กัลยาณิวัฒนา จ.เชียงใหม่ มุ่งมั่นกับการขุดเก็บหัวเผือก เธอบอกว่านี่เป็นช่วงเวลาที่รอคอย เพราะเผือกนำไปทำอาหารได้ทั้งเมนูคาว-หวาน ที่สำคัญยังมั่นใจได้ว่าพืชหัวฝังดินเหล่านี้มีความปลอดภัย เพราะไร่หมุนเวียนไม่ใช้สารเคมีเกษตร  สำหรับเธอไร่หมุนเวียนเปรียบเสมือนตลาดบนดอย ที่มีพืชอาหารทุกอย่างให้ได้เก็บกินตามต้องการตลอด 24 ชั่วโมง ไม่ต้องซื้อ
ช่วงปลายเดือนตุลาคม เริ่มต้นฤดูเก็บเกี่ยวข้าว ชาวกะเหรี่ยงโปว์ บ้านแม่ส้าน จ.ลำปาง เอามื้อช่วยกันเกี่ยวข้าว แต่ละขั้นตอนในการเก็บเกี่ยวจนกระทั่งนำข้าวเข้ายุ้ง มีคำสอนที่สำคัญ เช่น “ยุ้งข้าวหน้า ยุ้งข้าวหลัง”  #ยุ้งข้าวหน้า เปรียบเสมือนกับการออกไปเผชิญแสวงหาสิ่งต่าง ๆ โลกภายนอกของลูกหลาน ทั้งไปเรียนต่อหรือไปทำงานต่างถิ่น แต่สำคัญคือต้องไม่ลืม #ยุ่งข้าวหลัง ก็คือวิถีวัฒนธรรมเช่นไร่หมุนเวียน ที่ถือเป็นความมั่นคงของชีวิต เพราะไม่ว่าเจอกับวิกฤตใด ๆ ความหลากหลายของอาหารในไร่หมุนเวียนจะทำให้ชีวิตอยู่รอด
ไม่ได้มีแค่ข้าว...ในไร่หมุนเวียนของชาวกะเหรี่ยงช่วงนี้ ยังคงมีพืชอาหารอีกหลายชนิดให้ได้เก็บกิน เช่น ดีควา หรือแตงลูกโต ที่สุกพอดีในฤดูนี้ รสหวานอมเปรี้ยว ช่วยดับร้อนคลายความเหนื่อยล้าระหว่างเก็บเกี่ยว
พืชเมล็ดอุดมด้วยคุณประโยชน์ เช่น งาดำ ก็มีให้เก็บกิน ที่สำคัญคือเมล็ดพันธุ์ ที่ถูกเก็บรักษาไว้ปลูกในปีถัดไป เป็นความมั่นคงที่ไม่มีวันหมด
นี่คือพืชอาหารที่เก็บมาได้แค่บางส่วน จากการเก็บรวบรวมข้อมูลพืชอาหารในไร่หมุนเวียนของชาวกะเหรี่ยงพื้นที่ต่าง ๆ พบพืชอาหารไม่น้อยกว่า 120 สายพันธุ์ สะท้อนวิถีการรักษาพืชพันธุ์ความมั่นคงทางอาหารของชาติพันธุ์กะเหรี่ยง ที่ไม่ใช่แค่รักษาความมั่นคงหลากหลายเพื่อดำรงเผ่าพันธุ์ 
.
ในช่วงวิกฤตโควิดที่ผ่านมา ข้าว และพืชอาหารเหล่านี้ ยังมอบให้ช่วยเหลือผู้คนที่ประสบปัญหาการเข้าถึงอาหารในเมืองใหญ่อีกด้วย

Author

Alternative Text
AUTHOR

ทัศนีย์ ประกอบบุญ

นักข่าวสายลุย เกาะติดประเด็นแล้วไม่มีปล่อย รักการเดินทาง หลงรักศิลปะบนรองเท้า และชอบร้องเพลงเป็นชีวิตจิตใจ

Alternative Text
PHOTOGRAPHER

วาสนา ไซประเสริฐ

ฝึกฝนการเป็นนักเดินทาง ทั้งการเดินทางภายในและภายนอก... ออกไปเห็นโลกที่ใหญ่ขึ้น เพื่อเห็นตัวเองเล็กลง